Елімізде қазір іске асырылып жатқан реформалар өзінің ау­қым­­дылығымен ерекшеленеді. Шын мәнінде, қысқа мерзімде олар экономика мен саясаттан бастап бірегейлік мәселелеріне дейінгі ұлттық мүддені көздейтін барлық саланы қамтып үлгерді. Деген­мен әрбір жалпыұлттық реформаның мазмұнымен қатар, жүзеге асы­рылатын кеңістігі, яғни нақты орны болатыны белгілі. Ол орын – бір­тұтас елді құрайтын өңірлер екені анық. Себебі қолға алған реформалар қала мен ауылда тұратын халықтың мүддесі үшін, солардың күш-жіге­рі­мен өңірлерде жүргізіледі. Сондықтан Мемлекет басшысы жария­ла­ған «Қуатты өңірлер – қуатты ұлт» қағидаты Қазақстан өзінің даму жо­­­­­лында табан тірейтін негіз болды және солай болып қала береді.

БІРЕГЕЙЛІГІМІЗДІҢ ӨЗЕГІ

Бұған дейінгі мақаламызда жаң­ғыр­ған ұлттық бірегейлік Әділетті Қа­зақстанның негізгі өзегіне және қа­зіргі дағдарыс кезеңінде өзгеріс­тер­ге серпін беретін қуат көзіне ай­налуы керек екенін айтқан едік. Бұл рет­те ұлттық бірегейлік дегеніміз аб­страктілі ұғым емес екенін айта кет­кен жөн. Ол мыңдаған сағасы бар үл­кен өзен сияқты, яғни бойына ой­лай білетін, жоспар құратын, бала тәр­биелейтін, еліміздің әр түпкірінде тұ­рып, жұмыс істейтін адамдардың нақ­ты ойын, арман-тілегін, тәжіри­бе­сі мен мінез-құлқын өзіне сіңіреді.
…Жалпы, біздің жеке біре­гей­лігі­міз жас күнімізден қалыптасады. Оның негізі күнделікті күйбең тір­ші­лікте жанға жылу сыйлайтын жар­қын сәттерден құралады. Дәл осы бала шақта алған әсерлер кейінгі өмір жолымызға сәуле түсіріп, тұлға ре­тінде қалыптасуымызға ықпал ете­ді.
Мен жазғы демалысымды көбіне Алтай тауының бөктеріндегі Алма­сай ауылында, нағашы жұртымда өт­­кізетін едім. Күнде кешкісін өріс­тен қайтқан малды жайғап болған соң ауладағы ошаққа от жағылатын. На­ғашы әжем ас әзірлеп, бәріміз дас­тарқан басына жиналушы едік. Кеш­кі астан кейін маздап жанған отты ай­нала отырып, ымырт үйірілген шақ­қа дейін әжеміздің әңгімесін тың­дайтынбыз. Ол кісі әңгіме айту­дың шебері еді. Әсіресе, батырлар жы­ры, хикаяға толы дастандар, Қа­жымұ­қан балуан жайындағы дерек­тер және ел басына күн туған қиын-қыс­тау кезең туралы оқиғалар есімде қа­лыпты. Шынтуайтына келгенде, әжем­нің сол әңгімелерінен алған тағы­лым өмірлік азық болды десем, ар­тық емес. Сол кездегі жұлдызды түн, таудан ес­­­кен самал, жалындап жанған алау есімнен бір сәт­ке де шыққан емес. Тіпті, әжем­нің өткен өмір, ата-бабамыздың ерлігі, ала­сапыран жыл­дар туралы айтқан әңгі­ме­лері мен жұм­сақ даусы да әлі күнге дейін жа­дымда жаң­ғырып тұр.
Кемелденген шаққа жеткен қазіргі ке­зең­нен кейінгі уақытқа зер салар болсам, тұл­ға ретінде қалыптасуыма әсер еткен көп оқи­ғаның арасынан ауылда өткізген сол күн­дер мен түндерім мұхиттағы арал секіл­ді ерекшеленіп тұрады. Олар – мені хал­қым­ның жан дүниесімен жалғап тұрған жә­не бала күнімнің ең аяулы сәттерін көз ал­дыма әкелетін сағынышқа толы есте­лік­тер.
…Кең-байтақ даламыздың әр бұры­шын­дағы ауыл мен қалашық жай ғана «елді ме­­кен» емес. Олар – біздің бірегейлігіміздің өзе­­гі. Себебі жаһандық оқиғалармен қарба­ла­­сып жатқан орталықтан жырақта орна­лас­­қан дәл осы жерлерде ұрпақтан-ұрпаққа бе­рілетін ұлттық код пен елдік қуат сақ­тал­ған.
Ұлттық ерекшелігіміз де сол жерден та­мыр тартады. Салтымыз бен ғұрпымыз, түп­теп келгенде, даму бағдарымыз да ауыл­дан бастау алады. Ауыл – қазақы біре­гей­лік­тің қайнар көзі мен берік қамалы. Бұл жер­де ұлттық рух тарихтың бір бөлшегіне ай­налмай, күнделікті тұрмыста көрініс тауып, елмен бірге жасап келеді.
Сондықтан халқымыздың мәдени және адам­гершілік коды сақталған ауылмен бай­ланыс бар кезде біз ұлт ретінде нығайып, іл­гері жылжи береміз деп толық сеніммен айта аламыз.
Ал егер ауылды, ондағы тыныс-тір­ші­лік­ті жоғалтатын болсақ, ұлттық рухпен ара­дағы нәзік байланысты да үземіз. Пре­зи­дентіміз Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаев­тың ауылды дамытуға, елді мекенде өмір сүру деңгейін жақсартуға, аймақ­тар­дың әлеуетін барынша ашуға және об­лыс­тар мен аудан тұрғындарын елдегі саяси жә­не экономикалық жобаларға белсенді түр­де тартуға бағытталған реформалары­ның мәні осындай ұстанымға табан тірейді.

СЫН-ҚАТЕРЛЕР МЕН ПРОБЛЕМАЛАР

Қазақстан әуел бастан-ақ қатаң орта­лық­­­тан­дырылған басқару формасы бар бір­тұтас мемлекет ретінде қалыптасты. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарындағы ахуал соны талап еткені белгілі. Өйткені жаңа ғана пайда болған елді номиналды түр­де бекіткен қағаз жүзіндегі әкімшілік-құ­қықтық шешімдерге қауіп төндірген күш­терді тоқтату қажет еді. Ол күштердің ара­сында сол кезде жергілікті сепаратизм ре­­­­­тінде танылғандар мен элиталық қысым да болды. Сондай-ақ тәуелсіздігін енді ғана алған мемлекетіміздің бұған дейін Кеңес Одағында транзиттік және шикізаттық ел ға­на болып келгенінің де салдары айтар­лықтай байқалып жатты.
Біз сөзбен айтқанда, қанаты қатая қой­м­аған мемлекет пен жаңадан қалыптасып жат­қан дербес экономикаға әлемнің саяси кар­тасында әлсіз контурмен ғана бедер­лен­ген елдің іргесін бекемдей түсетін, жұмыс іс­тейтін институттары мен шешім қабыл­дай­тын біртұтас вертикалі бар қуатты орта­лықтандырылған мемлекеттік жүйе қа­жет болды. Тұңғыш Президент Нұрсұл­тан Назарбаевтың шешімдері мен саясаты да осыған бағытталған болатын.
Алайда өткен отыз жыл ішінде аяғына нық тұрған Қазақстан осы қатаң жүйемен біте қайнасып кетті. Тіпті, бұл жол тарихи рө­лін атқарып қана қоймай, жаңа үрдіс­тер­ге, жылдар бойы қалыптасқан өңірлік ерек­шеліктерге сай алға жылжуға мүмкін­дік бермей, дамуға кедергі келтіре бастады. Ша­мадан тыс орталықтандыру мен жер­гілік­ті ерекшеліктерді елемеуден туындаған тең­герімсіздік 2010 жылдарды аяғында эко­номикалық проблемалар мен әлеу­мет­тік сын-қатер тудыра бастады. Соның сал­дарынан жоғары мінберлерде айтылып жүр­ген тұрақтылыққа қауіп төндірген жаңа шындық пайда болды.
Жаңа шындықтың басты ерекшелігі – өңір­лер арасындағы экономикалық даму деңгейлеріндегі теңгерімнің болмауы, яғни тұрғындардың өмірі мен әл-ауқатындағы ал­шақтық.
Жан басына шаққандағы өңірлік жал­пы өнім (ӨЖӨ) ресурстарға бай еліміздің ба­тысындағы өңірлер мен оңтүстік және сол­түстік аймақтардағы аграрлық облыс­тар арасында айтарлықтай алшақ болды. Егер Атырау облысында жан басына шақ­қан­дағы ӨЖӨ 21 млн теңгеден асса, Түркі­стан облысында бұл көрсеткіш 2 млн теңге шамасында болды, яғни алшақтық 10 есеге дейін жетті.
Мұнай мен газға бағдарланған батыс ай­мақтар елдің ІЖӨ-сіне айтарлықтай үлес қос­ты, ал оңтүстік, солтүстік және шығыс эко­номиканың әлсіз әртараптандырылуына бай­ланысты тоқырауға ұшырады. Мұндай жағ­дай артта қалған облыстарды «даму тұза­ғы­на» түсіріп, төмен өнімділік салдарынан ке­дейлік пен жосықсыз көші-қон одан әрі үдей түсті.
Өңірлердің басым бөлігінің эконо­мика­ның бір-екі секторына ғана тәуелді болуы тең­герімсіздік себептерінің бірі екені анық. Бұл ахуал әлемдік бағалар құбылып тұрған шақ­та оларды одан әрі әлсіретті. Өңірлердің ши­кізатқа немесе субсидияланатын аграрлық сек­торға байланған экономикасын әрта­рап­тан­­дырудың төмен деңгейі шикізаттан басқа са­ланың өсуіне тұсау болды. Қаржылан­дыру­дың жеткіліксіз және өткізу нарықтарына қолжетімділіктің шектеулі болуы шағын және орта бизнесті ынталандыруға кері әсерін ти­гіз­ді. Бұл әлеуметтік проблемаларды шие­ле­ністіре түсті. Осыған байланысты табыс тө­мен­деп, кедейлік деңгейі жоғарылап, жастар ірі қалаларға ағылды.
Өңірлік билік те салықтық базаны ұл­ғай­туға мүдделі болмай, негізінен орталықтан бе­рі­летін субсидияларға қарап қалды.
Осы жерден тағы бір проблема туындады. Ол – инвестициялардың біркелкі болмауы жә­не өңірлердің бюджетке тәуелділігі. Ин­вес­тициялар – елордаға, ірі қалаларға және өн­діру­ші аймақтарға шоғырланып, кейбір өңір­лер назардан тыс қалды. Салдарынан эко­но­ми­калық және әлеуметтік алшақтық ұлғайды. Ре­сурс теңсіздігінің әсерінен өңірлер донор­лар мен республикалық бюджеттен берілетін субвенцияларға тәуелді реципиенттер болып бөлінді.
Бұл жағдай орталыққа барынша тәуелді бо­лып отырған аймақтардың басқару дербес­тігін және экономикалық өзін-өзі қамтамасыз етуін әлсіретті. Соның салдарынан жергілікті жер­лерде бастамалар азайып, әр облыстың ерек­шелігі мен табиғи артықшылықтарына бай­ланысты даму әлеуеті төмендеп кетті.
Еліміздің территориясы кең болғанымен ха­лық тығыздығы төмен екені белгілі. Осын­дай жағдайда инфрақұрылымның дамымауы да үлкен кедергі болды. Бұл, ең алдымен, көлік бай­ланысына қатысты еді. Жолдардың саны мен сапасы өңірлердің экономикалық ин­тег­рациясында, сауда мен туризмде және қара­пайым қатынаста қиындық тудырды.
Дүниежүзілік экономикалық форум са­рап­шыларының есептеріне сәйкес Қазақстан 2020 жылдардың басында жол инф­ра­құры­лымының сапасы жағынан 119 елдің ішінде 90-орын алған.
Цифрлық алшақтық та тағы бір инфра­құрылымдық сын-қатерге айналды. Жыл­­дам­дығы жоғары интернеттің қолже­тім­сіз болуы себепті шалғай жерлерде цифрлық мем­лекеттік қызметтерді алу ірі қалаларға қара­ғанда әлдеқайда қиын еді.
Экономикалық теңгерімсіздікпен бірге әлеу­­меттік салада және өмір сүру, әсіресе, ауыл­­дағы өмір сүру сапасы бойынша тең­герім­сіздік артты. Білім беру мен денсаулық сақ­тау қызметіне қол жеткізудегі алшақтық та айтарлықтай ұлғайды. Ауылдық және оң­түстік аудандарда кедейлік деңгейі өсіп, 2010 жыл­дардың аяғында халықтың 12 пайызын қам­тыды. Ал ірі мегаполистерде бұл көрсет­кіш 5 пайызға тең болатын.
Жалпы, экономикалық, қаржылық, адами және инфрақұрылымдық белсенділік екі ірі қала Астана мен Алматыда шоғырланды. Мұн­дай жағдай осы қалалар мен елдің басқа өңір­лері арасында өмір сүру деңгейі, мүм­кіндіктер, көрсетілетін қызметтер сапасы бойын­ша орасан зор алшақтық тудырды.
Соның салдарынан демографиялық және кө­ші-қон мәселелері ушықты. Жастар білім, жұ­мыс іздеп және өмір сүру деңгейін арттыру үшін ауылдардан қалаларға, облыс орта­лық­тарынан мегаполистерге ағылды. Нәти­же­сін­де, миллионнан астам тұрғыны бар қалаларда көші-қон көрсеткіші бұрынғыдан да арта түс­ті. Мәселен, кейінгі жылдары Астана хал­қы­ның саны 250-300 мың адамға көбейген. Осыған орай бүгінде халқының саны ресми түрде 1,5 миллион болып саналатын елор­да­ның инфрақұрылымы күн сайын 2 миллионға жуық адамға қызмет көрсетуге мәжбүр.
Солтүстік аймақтар халықтың үдере кө­шуі­нен зардап шекті. Бұл демографияны, әлеу­­­меттік инфрақұрылымды және эконо­ми­калық әлеуетті әлсіретті. Ал жер мен судың тап­шылығы сезілетін, халық тығыз қоныс­тан­ған оңтүстікте туу деңгейі жоғары көрсет­кіш­ке жетіп, әлеуметтік шиеленіс күшейді.
Өңірлердің дамуындағы проблемалар мен сын-қатерлер бір-бірін одан әрі ушық­ты­рып, 30 жыл ішінде қарама-қайшы жүйеге ай­­­налды. Сондықтан шегіне жеткен жекелеген мә­селелерді басқаларынан бөлек шешу әре­кет­тері тұрақты нәтиже бермеді.
Сол себепті өңірлерді дамытудағы нақты жүйе­лі тәсіл Президентіміз Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың реформаторлық күн тәртібіндегі маңызды тармақтардың біріне ай­налды.
Басты қағидат: ондаған жыл бойы қор­да­ланған проблемалардың тамырына бірден бал­та шаппай, ширатылған жіпті біртіндеп тар­қату еді. Бұл – өрт сөндіргендей, қас-қа­ғым сәтте нәтиже беретін дағдарыс-менедж­мент емес, барлық деңгейде бүкіл проблеманы түп-тамырымен жоятын берік негізді жүйе құру деген сөз. Алысты көздеп, есептеп жасал­ған жүйелілік, ауқымдылық және кезеңділік Президент Тоқаевтың өңірлік реформасының үш алтын қазығы болды.

ЖҮЙЕЛІ ТӘСІЛ

Осы мақаланы жазған кезде Әділетті Қа­зақ­стан құрудың барлық жеті жылы ішіндегі әрбір бағыт, әрбір қадам, қойылған әрбір мін­дет әрдайым концептуалды көзқарас пен жүйе­лі жоспарлауға табан тірейтініне көз жет­кіздім. Алдымен – тұжырымдама, жоспар, бағ­дарлама; содан кейін – түзету, нәтиже. Бұл тә­сілді салалық жобаларға да, өңірлерді жал­пы кешенді дамытуға да бірдей қолдануға бо­лады.
Мемлекет басшысы 2020 жылдың қыр­күйе­гінде-ақ жүйелі реформаларды қолға алып, теңгерімді аумақтық дамуды міндет етіп белгіледі. Бұл бағыт мемлекеттік бас­қару­дың жаңа моделі мен жаһандық сын-қатер жағ­дайындағы экономикалық бағдардан кейін бірден бірінші кезектегі аса маңызды үш мәселені қамтиды.
Президентіміз бұл жерде жекелеген проб­ле­маларды көрсетіп қана қоймай, елдің ау­мақ­тық және кеңістіктік дамуындағы тәсіл­дер­ді барынша қайта құру қажет екенін атап көр­сетеді. Мемлекет басшысы экономикалық және мемлекеттік қызметтердің сапасы мен өмір сүру деңгейінің алшақтығы жағынан ай­мақтардың айырмашылықтарын мойын­дай отырып, өңірлік саясаттағы жаңа тәсілдің не­гізгі элементін айқындап берді. Ол – аумақ­тық дамуды Қазақстан өңірлерінің бәсекелес­тік артықшылықтарын ескере отырып құру.
Бұдан басқа, өңірді дамытудағы жаңа тә­сіл басқарылатын урбанизация мүмкін­дік­терін ашты, «көші-қон легінің» кезеңділігіне жағ­дай жасады. Бұл қадам ірі қалаларда ха­лық­тың тым көбеюіне жол бермеуге, әлеу­мет­тік шиеленісті болдырмауға ықпал етті. Со­ны­мен бірге ауылдың әлеуетін толық ашу стра­тегиялық маңызды міндет ретінде жария­ланды.
Бір жылдан кейін, яғни 2021 жылы бұл тә­сілдер «Халық бірлігі және жүйелі рефор­малар – ел өркендеуінің берік негізі» атты Жолдауда толықтырылды. Мұнда өңірлердің әлеуметтік-экономикалық дамуындағы тең­ге­рімсіздікті төмендетуге баса мән берілді. Бұ­дан басқа, Қасым-Жомарт Кемелұлы әкім­дер­дің жергілікті бизнесті дамытуға мүдделі болуымен, инвестициялар ағыны мен салық­тық базаны ұлғайтумен қатар жүретін өңір­лер­дің қаржылық дербестігін арттыру мәсе­лесін көтерді.
Мемлекет басшысы урбанизацияның ор­нықты трендін ескере отырып, Агломерация­ларды дамыту туралы заң әзірлеуді тапсырды. Ол 2023 жылғы қаңтарда қабылданды. Прези­дентіміз миллион тұрғыны бар қалалар жаһан­дық бәсекеге деген қабілеттің негізіне, ал облыс орталықтары өңірлердің өсу нүкте­сіне айналуы керек екенін атап көрсетті. Бұл рет­те моноқалалардың одан әрі дамуына қа­тысты ойластырылған шешімдер қажет еке­ні анық.
Елдің «ішкі байланысын» жақсарту үшін орталықты өңірлермен жалғайтын бірыңғай көлік желісін қалыптастыруды аяқтау және әрбір облыс үшін инфрақұрылымдық даму бағ­дарламаларын іске қосу тапсырылды.
Мемлекет басшысы осы тәсілдерді 2022 жыл­ғы ақпанда өзінің Жарлығымен қабыл­данған 2025 жылға дейінгі аумақтық даму жос­парында бекітуді тапсырды. Жоспар өңір­лерді кешенді дамытуға, халықтың өмір сүру сапасы мен деңгейін көтеруге, мүмкіндіктерді ашуға және әрбір өңірдің бәсекедегі артық­шы­лығын ескере отырып, жаңа «өсу нүк­те­лерін» қамтамасыз етуге бағытталды.
Аумақтық даму жоспары 30 жыл ішінде қа­лыптасқан теңгерімсіздікті жоюға бағыт­талған өңірлік реформалардың жалпы бағы­тын айқындаған маңызды стратегиялық бағ­дар болды. Жоспарды іске асырған жыл­дар­да Қазақстан халқы 780 мың адамға кө­бейіп, 19,5 миллионнан 20,3 миллионға жетті. Күтілетін өмір сүру ұзақтығы – 70,4 жастан 75,4 жасқа дейін, урбанизация деңгейі 2020 жылғы 59 пайыздан 2025 жылы 63 пайызға дейін ұлғайды. Жан басына шаққандағы ЖІӨ 9,1 мың АҚШ долларынан 14,7 мың АҚШ долларына дейін өсті.
2025 жылғы тамызда Жоспардың орнына тың тәжірибе мен осы уақытта қалыптасқан жағ­дайды ескере отырып, 2030 жылға дейінгі Қазақстанның өңірді дамыту тұжырымдамасы қабылданды.    

ОРТАЛЫҚСЫЗДАНДЫРУ 

Президенттің орталықтан бөліп шығару­ға және өңірлерге барынша дербестік беруге ар­налған бағдары реформалардың негізгі, тіп­ті мәні жағынан ең революциялық бағы­ты­на айналды. Тарихымызда алғаш рет орта­лық билік өкілеттіктермен бөлісу және бас­қару тетіктерін экономикалық жағынан ғана емес, саяси тұрғыдан да өңірлердің қолына беру жөнінде шешім қабылдады.
Шала шешімдер қабылдамау үшін революция эволюциялық жолмен іске асырылатыны белгілі. 2021 жылғы шіл­де­ден бастап ауыл, кент және ауылдық округ әкім­дерін тікелей сайлау бойынша пилоттық жо­ба басталды. Нәтижесінде, 2023 жылғы та­­­мызға дейін 1 668 әкім сайланды, олардың 57 пайызы негізінен қырықтың қырқасына шық­қан жаңа есімдер болды. Атап айтқанда, олар сол жердегі мәселелерді жақсы білетін мұ­ғалімдер мен дәрігерлер, фермерлер мен кә­сіпкерлер және кәсіпорын басшылары еді.
Келесі кезеңде, 2023 жылғы қарашада 42 ау­данда және 3 өңірлік маңызы бар қалада ау­дан және қала әкімдерінің пилоттық сай­лауы өтті. Дауыс берушілердің 63 пайызы қа­­­­­тыс­қан сол қызу науқанды көпшілік ұмыт­па­ған да болар. Себебі ол кезде бұрын-соңды бол­­маған белсенділік байқалып, сайлауға тү­су­­ге 250-ге жуық адам өтініш берген бола­тын.
Пилоттық сайлау өзінің тиімді екенін көр­сетті және бүкіл ел бойынша аудан әкім­дерін сайлау процесін өткізуге түрткі болды. 2025 жылға қарай аудан әкімдері 100 пайыз өз жерінен сайланатын болды. Оның ауқымы одан әрі де тереңдей түспек. Мемлекет бас­шы­сы 2024 жылғы Жолдауында 2025 жылдан бас­тап облыстық маңызы бар қала әкімдерін ті­келей сайлау жүйесіне көшу туралы түбе­гей­лі шешімді жариялады. Жаңа жүйе бойын­ша алғашқы сайлау биылғы қазанда Семейде өтті.
«Кім сайласа, соның алдында есеп беру» де­ген ұмытылған, тіпті таныс емес қағидат өңір­лерде алғашқы қадамын жасады. Бұл өз ке­зегінде Қазақстанның ілгерілеуіне тың серпін болмақ.
Алайда бюджеттік қатынастардың бір­жақ­ты жүйесінің тежеуі салдарынан өңірлер­дің өзін-өзі қамтамасыз етуінің негізгі тірегі – қар­жыны бір орталыққа шоғырландырмау әлі күн­­ге дейін қарқын ала алмай келеді.
Иә, 2019 жылдан бастап аймақ бюджет­те­рі­не түскен салық 2,4 трлн теңгеден 2024 жы­­лы 7,4 трлн теңгеге дейін үш есе өсті. Де­ген­­мен республикалық бюджеттен суб­вен­ция­лар да осындай қарқынмен ұлғайып, 2024 жылы 5,3 трлн теңгеге жетті. Ал нысаналы трансферттермен бірге олар жергілікті бюд­жет­тердің кіріс бөлігінің 7,3 трлн теңгесін құрады.
Орташа алғанда, ел бойынша өңірлердің ор­талыққа тәуелділігі шамамен 50, ал кей жер­лерде 70 пайыздан асты. Бұл ретте өңір­лердің өз кірісі 17-23 пайыздан аспайды. Жағ­дай тығырыққа тірелді: бюджетке масыл бол­­ғаны үшін ешкім жауап бермейді. Еш қи­нал­м­ай кепілдендірілген трансферттерді алып отырған өңірлерге экономикалық тәуел­сіздік алу үшін жанталасудың тіптен ке­регі жоқ.
Осы тығырықтан шығу үшін Мемлекет бас­шысының бастамасымен Қазақстанда, бір жа­ғынан, өңірлердің бюджеттік дербестігін ын­таландыруға, екінші жағынан, олардың жауап­кершілігін күшейтуге бағытталған бюд­же­таралық қатынастарды ауқымды өзгер­ту іске асырылып жатыр. Өзгерістердің бір бө­лігі жаңа Бюджет кодексіне де енгізілді. Ре­фор­ма­лар бюджет деңгейлері арасында трансферт­тер­ді бөлу жүйесін қайта құруға арналған.
Енді, 2026 жылдан бастап республикалық бюд­жеттен бөлінетін жалпы сипаттағы транс­­­ферттер өңірлік стандарттар жүйесінің (ӨСЖ) көр­сеткіштеріне байланысты болады. Өңірлер осы қаражат шеңберінде әлеуметтік ны­сан­дарды, көлікті, жолдарды, коммуни­кация­лар­ды, тұрмыстық қызмет көрсетуді және де­ма­лысты қоса алғанда, инфрақұрылымды 12 ба­­­­ғытта теңестіруге міндеттеледі. Бұл ретте әл­сіз дамыған өңірлер орташа көрсеткіштерге же­ту үшін көбірек қаржы алады. Жаңа тәсіл бюд­жетті ұтымды бөлумен қатар, өңірлер ара­сында және өңірлер ішінде инф­ра­құры­лым­ға қол жеткізудегі алшақтықты азайтады. Сон­дай-ақ елді мекендерді дамытуды тиімді жос­парлауға мүмкіндік береді.
Өңірдегі бағдарламаларды іске асыруға берілетін мақсатты трансферттерге келетін бол­сақ, мұнда жоғары әлеуметтік-эко­но­ми­ка­­лық әсер беретін, құны айтарлықтай дең­гей­дегі аса маңызды нысандар мен ұлттық мән­ге ие жобаларды ғана қаржыландыру сақ­талады. Базалық инфрақұрылымды да­мыту жөніндегі өңірлік жобалар (сумен қам­тамасыз ету, газдандыру, жолдарды жөндеу, ТКШ және т.б.) енді өңірлердің үш жылдық ин­вестиция жоспарына енгізіледі және жер­гілікті бюджет есебінен немесе ӨСЖ көр­сеткіш­теріне байланысты жалпы сипаттағы трансферттер арқылы жабылады.
Реформалардың тағы бір мақсаты – жер­гілікті бюджеттердің кірісін көбейту. Сол үшін бизнестен түсетін салықтардың көп бө­лігін өңірлерде қалдыру жоспарда бар. Бұ­ған дейін ұзақ уақыт бойы аудан әкім­дерінің өз бюджеті болмағаны және олардың облысқа толықтай тәуелді болғаны белгілі. Енді жаңа Бюджет ко­дек­сі бойынша шағын және орта бизнестен тү­сетін корпоративтік табыс салығы аудан­дық бюджеттерге беріледі. Бұл мәселе жеке та­быс салығына да қатысты екенін атап өт­кен жөн. Мұндай шара аудан әкімдіктерінің қар­жылық мүмкіндіктерін нығайтады. Об­лыстардың кірістерінің 70 пайызы аудандық бюд­жеттерге жә­не облыстық маңызы бар қа­лалардың бюд­жет­теріне шоғырланатын болады. Бұл әкім­дер­ді кіріс базасын ұлғайтуға ынталандырады.
Жаңа Бюджет кодексіне өңірдің салық әлеуеті жаңа көрсеткіш ретінде енгізілді. Ол жер­гілікті органдарды өз кірісінің өсуіне ын­таландыруға тиіс. Бұл ретте сәтсіз кіріс жос­пары үшін биліктің әрбір деңгейі жеке-жеке жауапкершілік арқалайды.
Осы ауқымды реформалардың нәти­же­сін­де алдағы үш жылда өңірлердің қаржылық дер­бестігі айтарлықтай өседі деген сенім бар. Жер­гілікті бюджеттердің республикалық бюд­жетке тәуелділігі орта есеппен 50,7 пайыз­дан 33 пайызға дейін төмендейді. Ал өңір­лер­дің кірісі 2026 жылғы 10,7 трлн теңгеден 2028 жы­лы 13,3 трлн теңгеге дейін, яғни 24,3 пайыз­ға артады.
Президентіміз Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың бір орталықтан алшақтатуға ба­ғыт­талған реформалары бір реттік науқан емес, ол – Қазақстанның бүкіл мемлекеттік бас­қару жүйесін жан-жақты трансформа­ция­лауды көздейтін қадам. Қазірдің өзінде бюд­же­таралық салада нақты, шамалаған нәти­же­лерге қол жеткізе бастадық. Әрине, реформа де­ге­німіз – процесс. Десе де, бұл жолдағы өз­герістердің бағыты айқын белгіленген, яғни ол – бір орталыққа қатаң бағынған модельден нақ­ты қаржылай тәуелсіз, өз дамуына өзі жауап беретін өңірлер моделіне дейінгі ау­қым­ды үдеріс.

ЕЛДІҢ ҚАН АЙНАЛЫМ ЖҮЙЕСІ

Ел, мемлекет дегеніміз жекелеген өңірлер мен әкімшілік бірліктердің механикалық жиын­тығы емес. Ол – біртұтас тірі ағза және оның жалпы өркендеуі әрбір органы мен жа­су­шасының дамуына, әл-ауқатына байла­ныс­ты болады. Ағза өмір сүріп, жетілуі үшін қан айналым жүйесі – заманауи инфрақұрылым, сапалы автомобиль жолдары мен теміржолдар қажет. Олар, біріншіден, адамдар мен тауар­лар­дың еркін қозғалысын қамтамасыз ете оты­рып, елдің өңірлерін біртұтас жүйеге бі­рік­тіреді, екіншіден, құн жасаудың жаһандық тізбегіне кірігуіне жағдай жасайды.
Тәуелсіздіктің елең-алаң шағында еліміз­дегі жалпы қолданыстағы көлік желісі КСРО-дан мұра болып қалған 14,5 мың шақырым теміржол мен 86,8 мың шақырым автомобиль жо­лы болды. Алайда олар бұрынғы саяси-эко­номикалық жүйенің мүддесіне сай салын­ған­дықтан, басты магистральдар меридиан ба­ғытымен орналасқан еді. Сондықтан Қа­зақ­стан­ның өңірлері арасындағы ішкі байланыс да­мымай қалды. Сонымен қатар 90-жылдары жаңа­дан құрылған ел енді еңсесін тіктеп, өмір сүру үшін күресіп жатқанда, ескірген тех­н­ологиямен салынған жүздеген шақырым жол­ға тиісті күтім жасалмай, біртіндеп жа­рам­сыз бола бастады. Жаңа көлік артерия­ла­рын салу қарқыны экономиканың өсіп келе жат­қан қажеттіліктеріне ілесе алмады.
Өңірлерді жаңа және жөнделген жолдар же­лісімен байланыстыру міндеті біртіндеп ше­шілді, бірақ олардың саны мен сапасы ха­лық пен экономиканың қажеттіліктерін қа­нағаттандырмады. Көлік инфра­құры­лы­мы­ның лайықты деңгейі туралы берілген көп­теген уәде, өкінішке қарай, тек сөз жүзінде не­месе есептердегі цифрлар күйінде қалды.
Қасым-Жомарт Кемелұлы Тоқаевтың ре­фор­малары экономикалық өсу мен әлеуметтік тұрақтылықтың маңызды факторы ретінде өңірлердің теңгерімді дамуы мен интег­ра­ция­сына, елдің бірыңғай, тиімді көлік жүйесін құру­ға баса назар аудара отырып, бұл бағыт­тағы жұмысқа жаңа серпін берді. Әлемдегі тоғызыншы елдің ауқымды территориясын ескере отырып, өңірлердің көліктік байланы­сы президенттік саясат басымдықтарының біріне айналды.
Автомобиль жолдары саласында кейінгі алты жылда Орталық – Шығыс, Орталық – Оң­түстік, Талдықорған – Өскемен, Ақтөбе – Аты­рау – Астрахань және басқа да негізгі кө­лік дәліздерін қоса алғанда, республикалық маңызы бар 4,4 мың шақырымнан астам жол қай­та жаңартылды. 2025 жылы жол құры­лы­сы, қайта жаңарту және жөндеу жұмыстары 13 мың шақырымды қамтыды.
Президент тапсырмасымен қазір жалпы ұзындығы 890 шақырым болатын «Астана – Ырғыз» жаңа автомагистралін салу жұмысы басталып жатыр. Бұл жол Қорғас орта дәлізі мен Каспий теңізіндегі порттардың арасын жалғап, өңірлер байланысының маңызды тетігіне айналады. Жалпы, 2030 жылға дейін жаңа автожолдардың ұзындығы 4,7 мың шақырымға жетеді. Оның 3,7 мың шақырымы І санаттағы жол екенін айта кеткен абзал.
Егер 2010 жылдан 2019 жылға дейін қат­ты жабыны бар жалпыға ортақ автомобиль жол­дарының ұзындығы 1,3 пайызға қысқарса, 2019-дан 2024 жылға дейін ол 2,5 мың ша­қырым­ға немесе шамамен 3 пайызға ұлғайды. Осы орайда бұл жай ғана жолдар емес, ол ел­дің барлық ағзасын байланыстыратын то­лыққанды қан айналым жүйесі екенін айта кету керек.
Қазақстанның кең-байтақ аумағын бай­ла­ныстыру үшін дәстүрлі түрде жүк тасыма­лы­ның басты арнасы саналатын теміржолдар аса маңызды. Дегенмен 2010 жылдардың соңы­на қарай теміржол желілерінің жалпы ұзын­дығы 16 мың шақырым болды және олар­дың тозу деңгейі 57 пайызға жетті. Осы­ған байланысты 2029 жылға дейін 5 мың ша­­­­қырым жолды салу және жаңғырту, 11 мың шақырымын жөндеу жоспарлануда. Бұл те­мір­жол желісінің негізгі учаскелерінің өткізу қа­бі­летін еселеп көбейтеді, пойыз қозғалысы­ның жылдамдығы мен қауіпсіздігін арт­тыра­ды.
2025 жылғы 30 қыркүйекте Мемлекет бас­шысы ұзындығы 836 шақырым болатын «Дос­тық – Мойынты» теміржол учаскесінің екін­ші желісін іске қосты. Ол Қытаймен екі те­міржол шекара өткелінің бірі Алашаңқайға шы­ғуға мүмкіндік береді. Осы ірі инф­ра­құры­лымдық жоба өткізу қабілетін бес есе арт­тыру­ға және жүктердің өтуін 42 пайызға же­делдетуге мүмкіндік береді. Бұл Қазақ­стан­ды Еуропа-Қытай көлік дәлізінің негізгі буы­нына айналдырады.
Жақын арада Алматы айналма темір­жо­лының құрылысы аяқталады, ал 2027 жылға қарай Дарбаза – Мақтарал тарма­ғы іске қосылмақ. Бұл жобалар елдің тран­зит­тік әлеуетін арттырумен қатар, өңірлердің жаңа өсу нүктесіне айналады. Сонымен қатар өңір­лердің жеткізу тізбегіне қосылуына мүм­кіндік береді.
Көлік әлеуетін тиімді іске асыру локо­мо­тив пен вагон паркін жаңартуды талап етеді. Қазір 2 мыңға жуық локомотив және 142 мың­ға жуық жүк вагоны пайдаланылып келе­ді. 2029 жылға дейін 450-ден астам жаңа ло­ко­мотив пен 7 мың вагонды пайдалануға беру жос­парда бар. Бұл тұрғыда Президенттер Қасым-Жомарт Тоқаев пен Дональд Трамп ара­сындағы уағдаластық бойынша амери­ка­лық локомотивтерді беруге және оларға қыз­мет көрсетуге арналған біздің тарихымыздағы АҚШ-пен арадағы ең ірі келісімшарт дер кезін­де жасалған қадам болды. Америкалық көш­басшы келісімді тарихи деп атады: келі­сім үздік сипаттамалары бар 300 жүк локо­мо­тивін Қазақстанда өндіруді көздейді. АҚШ-тың сауда министрі Говард Латник бұл мәміле Еуропа мен Азия арасындағы көлік дәлі­зінің жалпы дамуына ықпал ететінін атап өтті.
Еліміз арқылы шығыстан батысқа және сол­түстіктен оңтүстікке қарай өтетін транс­құр­лықтық дәліздердің әлеуеттері өте зор. Қазақстан арқылы транзиттік ағын соңғы 10 жыл­да екі есеге артып, 27,4 млн тоннаға жетті, ал 2029 жылға қарай оны 67 млн тоннаға дейін ұлғайту жоспарда бар. Халықаралық логис­тикалық маршруттар өңірлерді даму үшін де маңызды. Қазірдің өзінде біз өңір­лер­де әлемдік деңгейдегі жаңа қойма терми­нал­дарының ашылып жатқанын көріп отырмыз. Бұл – инфрақұрылымның өзгеше, жаңа деңгейі. Сондай-ақ облыстар мен аудандардың тұрғындары сезінетін «үлкен әлем тынысы».
Осы тұста бірнеше облыс арқылы екі тар­мақпен – Оңтүстік және Орталық Қазақстан арқы­лы Каспий жағалауындағы порттарға дейін өтетін Транскаспий халықаралық көлік бағытының маңызы зор. Мұхитқа шығу мүм­кіндігі жоқ еліміз үшін бұл – «ұлы дала теңізі» арқылы өтетін мұхитаралық бағыттың бала­ма­сы. Бір кездері осы аумақтардың дамуына сер­пін берген, Шығыс пен Батысты байла­ныс­тырған Ұлы Жібек жолы сияқты Шығыс Азия­дан Еуропаға дейінгі орта дәліз бүгінде өңір­лерімізді әлемге және әлемді өңірлерге ашатын қақпа болып отыр.

ҚАЗАҚСТАННЫҢ НЕЙРОН ЖЕЛІСІ

Егер көлік инфрақұрылымы өзінің тар­мақ­талуы мен функционалдығына қарай мем­лекеттің қан айналым жүйесі болса, онда оған ұқсастырып, цифрлық инфрақұрылымды оның нейрон желісі деп айтуға болады. Шет­кері аймақтарды қоса алғанда, бүкіл орга­низм­нің орталық жүйке жүйесімен байла­ны­сы жақсы болған сайын, ол соғұрлым өміршең келе­ді, әр жасушасымен цифрлық дәуірдегі ішкі және сыртқы ортаның қажеттілігі мен қиын­дығына жауап беруге қауқарлы болады.
Бұл жерде даму көшінен көз жазып қалуға бол­майды. Ұшы-қиыры жоқ далада жатқан шал­ғай ауылмен бірге жаппай цифрландыру жә­не жасанды интеллектіні енгізу бүгіннің өзін­де ұлттың тиісті деңгейде дамуын қам­тамасыз етіп, оны ертең нағыз бәсекеге қа­білет­ті ел етеді.
Цифрландырудың «екінші толқыны» назарды мемлекеттік қызметтердің салыс­тыр­малы тар сегментінен цифрлық тең­сіз­дікті еңсеруге, цифрлық технологияларды күн­делікті өмір мен экономикаға ин­тег­ра­ция­­­лауға аударды. Ол инфрақұрылымды, нор­мативтік базаны, цифрлық дағдыларды, стар­таптар мен инновацияларды қамтиды. Бас­ты мақсат – барлық өңірде, соның ішінде шал­ғайдағы ауылдардың тұрақты кең­жо­лақ­ты интернетке қосылуды қамтамасыз ету.
Алайда шағын қалаларда, қала маңында жә­не ауылдарда қолжетімділік арналары әб­ден ескірген. Мұнда негізінен ADSL техно­ло­гия­сы, яғни «мыс» телефон арналары арқылы 10 Мбит/сек жылдамдықпен беріледі. Кең­жолақ­­ты оптикалық-талшықты байланысқа қо­сылуды қамтамасыз ету ауылдық жерлерде – небәрі 18 пайыз, шағын қалаларда – 28 пайыз, ал ірі қалаларда – 44 пайыз.
Бұл ретте Қазақстан аумағы бойынша ша­шыраңқы орналасқан елді мекендер бай­ланыс операторлары үшін экономикалық тұр­­ғыда тартымды емес. Олар халық пен биз­­нес тығыз шоғырланған, халқы тығыз ор­наласқан қалаларға басымдық береді. Мұн­дай жағдайда кез келген елді мекендерден тыс жерлердегі ауылшаруашылық кәсіпорын­да­рын немесе айдаладағы трассалар бойын ин­тернетпен қамту туралы айтпаса да бо­ла­ды.
Мемлекет басшысының тапсырмасымен 2023 жылғы қазанда қабылданған «Қол­жетім­ді интернет» ұлттық жобасы цифрлық алшақ­тық­қа берілген жүйелі жауап болды. Оның мақ­саты – 2027 жылға қарай барлық елді ме­­кен­нің жылдамдығы кем дегенде 100 Мбит/сек болатын интернетке қол жеткізуіне жағдай жасау.
Үш мыңнан астам ауылда талшықты-оп­ти­калық байланыс желілерін салу жұмыстары жүр­гізіліп жатыр. Шағын және орта байланыс операторларын қолдау арқылы 400 мың үй шаруашылығына жоғары жылдамдықты ин­тернет жеткізілетін болды.
Шалғайлығына немесе географиялық ор­нының қиындығына қарай сымды интер­нет­ке қосу мүмкіндігі жоқ 500-ден астам ауыл­да ғарыштық байланыс жүйесінің ре­сурс­тары пайдаланылады. Мәселен, 2025 жыл­ғы маусымда Цифрлық даму министрлігі мен Starlink компаниясы елімі